Wat is een stèle
Stele (ook stèle en stela; meervoud: stelae of steles) is de archeologische term voor een (meestal uit één stuk steen of hout gehouwen) tablet of pilaar, met daarin een in reliëf gebeeldhouwde voorstelling en/of tekst.
Steles zijn onder andere door de oude Egyptenaren, de Perzen, de Grieken en de Romeinen gebruikt om graven en speciale plaatsen te markeren of als monument om de herinnering aan belangrijke gebeurtenissen vast te leggen. Ook in Midden-Amerika hebben de Maya's dergelijke stenen gebruiken om historische gebeurtenissen te herdenken. De Codex Hammurabi [1.] is gebeiteld op een stèle. Een Armeense stele heet een chatsjkar, een Romeinse grafstele wordt cippus genoemd.

Bij de drie foto's hierboven: Vergane stèles op het kerkhof bieden een troosteloos aanzicht. We kunnen oude herinneringen alleen nog enigszins redden door er een replica van te maken, mits we weten welke tekst er op heeft gestaan. Bovenstaand oude exemplaren zijn echter niet bij het schroot terechtgekomen, maar kunnen we nog steeds zien in de kerk van Zuidbroek. Foto's: ©Jur Kuipers.

In ons land is een stéle vooral een houten rechtopstaand grafmonument met vaak aan de ene kant de gegevens van de overleden persoon en aan de andere kant een tekst in de vorm van een soort in memoriam, als herinnering aan de overledene.

De houten stèles op het kerkhof van Zuidbroek

Op het kerkhof van Zuidbroek staan nog een aantal van dergelijke houten grafmonumenten.
Het is haast een wonder te noemen dat deze er nog staan, omdat hout veel te lijden heeft onder weersinvloeden.

De tekst op één van deze grafmonumenten is goed te lezen en ook het hout verkeert nog in redelijke staat.

Daarom heeft de ‘Stichting Behoud Karakteristieke Dorpsgezichten Menterwolde’ in overleg met de Protestantse Gemeente Zuidbroek besloten dit belangrijke stuk erfgoed voor de toekomst te behouden door het monument in de Petruskerk tentoon te stellen en op het kerkhof een replica te plaatsen.

Een en ander heeft plaatsgevonden op zaterdag 2 juni 2018 om tien uur in de morgen. Janneke Blaauw - die samen met haar helaas inmiddels overleden echtgenoot Herman de replica heeft gemaakt - heeft de onthulling verricht [2.].

Over Hendrik Watermulder
De stèle is van Hendrik Watermulder jr. geboren op 27 maart 1890. Hij is arbeider geweest en is overleden op 26 december 1919 op 29-jarige leeftijd [3] na een ziekbed van twee jaar.

Hij is een zoon van Hendrik Watermulder sr. en Elisabeth Van der Veen, Hendrik jr. laat een weduwe en drie jonge kinderen na.

Zijn 30-jarige weduwe Jantje Meijer (1890-1973), dochter van Frederik Meijer, voerman en Aaltje Pruisman, hertrouwt op 5 maart 1921 met Berend Watermulder, geboren 15 januari 1895 te Zuidbroek, arbeider (overlijdt in 1980), een jongere broer van Hendrik jr. [4.].

Beroepsnaam
Overigens is het makkelijk te verklaren waar de naam Watermulder vandaan komt, hoe deze is ontstaan. De naam 'Mulder', 'Water, van de/der' is duidelijk een beroepsnaam. De familienaam is mogelijk ontstaan in 1775 als een zekere Harmen Watermulder te Bathmen (tegenwoordig een deel van Deventer) in 1775 wordt gedoopt. Hij is de zoon van Arent Harmsen Watermulder, watermolenaar van Huize Dorth (destijds een kasteel uit 1626, nu een landhuis). Hij is mulder, eigenaar van een watermolen. Zie: 1. Harmen Watermulder, in R. Boonstra, 'Molens van Bathmen', in: Verenigingsblad van de Oudheidkundige Kring Bathmen 11 (1991), nr 4, p 8].
2. Arent Harmsen alias Watermulder, ovl. Bathmen 1779 in, H.J. Jansen, 'De watermolen van Dorth', in: Ons Markenboek 6 (1988), nr 2, p 18.

Op de bovenstaande foto, gemaakt door ©Jur Kuipers, zien we de replica-stèle van Hendrik Watermulder jr. Links, schuin verder naar achteren bij de boom staat de recplica van Hendrik Watermulder sj.

Uitsnede van een foto van de replica stèle van Hendrik Watermulder jr. De tekst is op deze uitsnede goed te lezen en daarom herhalen we deze hier niet. Foto origineel: ©Jur Kuipers.

Uitsnede van de voorzijde van de replica van Hendrik Watermulder jr. Foto: ©Jur Kuipers.

Opvallend is dat voor Hendrik jr. een overlijdensadvertentie is geplaatst in een tijd dat dat nog geen algemeen gebruik is. Hendrik en zijn vrouw plaatsen in juni 1919 zelfs een overlijdensadvertentie voor zijn zuster Wiena. De dan 20-jarige zuster Wiena is in Zuidbroek in ondertrouw gegaan met de 21-jarige Pieter van Dijk uit Noordbroek [5], terwijl we in we in het Nieuwsblad van het Noorden van 3 juli 1919 lezen dat Wiena ‘Heden overleed nog onverwachts, na een smartelijk lijden van bijna 4 maanden, onze geliefde Zuster, Behuwdzuster en Tante’, ‘in den bloeienden leeftijd van 26 jaar en 6 maanden, geliefde echtgenoote van P. van Dijk, hem nalatende 4 kinderen’. Onderaan de advertentie lezen we ‘Zuidbroek, Juni 1919. H. Watermulder. J. Watermulder-Meijer’. De advertentie verschijnt iets te laat in de krant, want in het overlijdensregister van Zuidbroek vinden we dat ze is over leden op 28 juni 1919 [6].

Hendrik jr. Watermulder
Wiena, Hendrik jr. en Berend zijn kinderen van Hendrik Watermulder sr., geboren op 20 september 1849 te Sappemeer, zoon van Wientje Watermulder, scheepsbouwknecht en Jantje Meijer [7], en overleden aldaar op 62-jarige leeftijd, 3 maart 1912 te Zuidbroek [8], getrouwd met Elizabeth van der Veen, dochter van Albert van der Veen en Gabriellina Hammenga, geboren in 1854 en overleden op 86-jarige leeftijd, 23 februari 1941 te Zuidbroek. In totaal krijgt dit gezin 11 kinderen, 5 jongens en 6 meisjes. In 1919 overlijden behalve Wiena en Hendrik jr., in januari ook nog hun dochter Jantje.

De grafmonumenten van Hendrik sr., Wiena en Hendrik jr. zijn nog aanwezig op het kerkhof te Zuidbroek, de houten monumenten van vader Hendrik en zoon Hendrik verkeren sinds de 21 eeuw in zeer slechte conditie.

Hendrik Watermulder sr. verhuist na zijn huwelijk naar Zuidbroek. De Watermulders stammen uit een geslacht van in de scheepvaart werkzame mensen, ze werken zowel op het water als bij een scheepswerf. Klaas Watermulder bijvoorbeeld bezit een scheepswerf aan het Kleinemeerster Hoofddiep [9].

Van oorsprong stamt de familie echter uit Beerta. Het is betovergrootvader Wijntje geweest die nog voor 1800 vanuit Beerta naar Sappemeer is verhuisd.

De stèles van vader en zoon Watermulder
Als we spreken van een grafzerk, bedoelen we dan meestal een stenen grafzerk, een grafsteen. Maar er zijn dus ook houten grafzerken; deze worden grafstèles, of stèles genoemd. Een stèle grafhout, zou je ook kunnen zeggen. Zoals je zult begrijpen, worden grafstèles veel minder oud, omdat ze van hout zijn gemaakt. De stèle van Watermulder is bijna 100 jaar oud, dat is al heel wat na matig onderhoud en staan in weer en wind. Op zoek naar oude grafgedichten op de oude kerkhoven van Menterwolde, komen geïnteresseerden op een dag deze oude stèle met daarop een aandoenlijk gedichtje tegen. Deze houten grafzerk is een grafteken van de minder bedeelden vroeger, en te samen met het aandoenlijke gedichtje, de taalfouten en het eenvoudige handschrift en eerlijke taalgebruik, vindt men het zoveel waarde hebben dat ze deze een tweede leven willen geven. Wijlen Herman Blaauw, de betrokken en gedreven oud secretaris van de eerder genoemde stichting, is daarmee aan de slag gegaan en komt een partij larikshout tegen, dat heel duurzaam en sterk moet zijn. Hiervan heeft hij samen met anderen, uit eigen familiekring met name, een replica gemaakt. Omdat de partij genoeg hout bevat, heeft hij ook nog een replica van de stèle van de vader van Hendrik Watermulder gemaakt. Deze is in nog slechtere staat. Ook deze replica staat tegenwoordig op het oude kerkhof in Zuidbroek.

Uitsnede en vergroting van een foto van de replica van Hendrik Watermulder sr. Foto:© Jur Kuipers.

Foto van een replica van de stèle van Lambertus Schreuder op het kerkhof van Zuidbroek. Met de tekst: 'Rustplaats van Lambertus Schreuder, geb 23 Sept. 1898 en Aaltje van Essen, geb 1 Jan 1827 overl 13 juni 1914'. Foto: ©Jur Kuipers.   Deze Lambertus komt verder niet voor in dit artikel, maar dient slechts ter illustratie.

Achtergronden
Het zal lang geleden zijn. Van het beetje inkt dat iemand, die een beetje kan schrijven, bij zich heeft, worden de woorden ‘te vreog’ geschreven. Vroeg, incorrect geschreven als ‘vreog'. Je denkt nog: voor wie wordt dit geschreven, wie zal dit nu ooit lezen, hier in die erbarmelijke verlatenheid, maar toch brengt een ouder of familielid de energie op dit aan de wereld, aan de toekomst mede te delen. Het leed is te groot om onopgemerkt voorbij te laten gaan. Zo moet ook de weduwe Watermulder zich gevoeld hebben, als haar jonge man, 29 jaar jong en vader van 3 kinderen, overlijdt. Zoals het gedichtje het uitdrukt op de stèle:

“Vroeg moest hij zijn jonge leven in het leiden overgeven”.

De graftekst is uit het hart geschreven. “Rust zacht lieve man en vader” staat ook op het grafhout. Ook hier zijn er taalfouten in de tekst: ‘Echtgenoot’ wordt ‘echtgenoote’ genoemd. Het ‘lijden’ wordt met korte ei geschreven. De tekst en redactie van deze advertentie is van een  heel ander karakter dan de tekst op dit grafhout zo als:

“mijn innig geliefde echtgenoot en der kinderen zorgdragende vader“ en “heden overleed Hendrik  Watermulder na een smartelijk lijden van 2 jaar, mij nalatende 3 kinderen, nog te jong om het  groote verlies te beseffen”.

Geen korte ei of andere taalfouten, deftig, correct Nederlands. Heeft de redactie van het Nieuwsblad van het Noorden een corrector of is er een aanspreker die de teksten voor de familie heeft geschreven… Dan blijft het vreemd dat de weduwe deze teksten niet heeft overgenomen op de grafstèle. Of is ze wellicht analfabete? Dat komt in die dagen nog maal al te vaak voor. Ook intrigerend is het feit dat in hetzelfde jaar, een half jaar eerder een soortgelijke rouwadvertentie, maar dan van zijn zuster Wiena in het Nieuwsblad heeft gestaan. Zij overlijdt ook na een smartelijk lijden, maar nu van bijna 4 maanden. Ze werd 36 jaar en laat 4 kinderen na. De advertentie is ingediend en ondertekend door haar broer, te weten ‘onze’ Hendrik Watermulder jr. en zijn vrouw. Wederom keurig, in deftig Nederlands.

Zoals we gezien hebben komt Hendrik voort uit een gezin van 11 kinderen. 3 kinderen overlijden in hetzelfde jaar 1919.  Hendrik is arbeider geweest en zijn vader schipper. De uitgebrachte rouwadvertenties, toentertijd nog niet zo gebruikelijk, suggereren misschien wel enig fortuin, en de keuze van een houten stèle past daar ook bij; een stenen exemplaar zal ongetwijfeld veel duurder zijn geweest. Of willen ze niet duurder doen dan vader die ook een houten stèle heeft?